معراج آیات

أَفَغَیْرَ دِینِ اللّهِ یَبْغُونَ وَلَهُ أَسْلَمَ مَن فِی السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ طَوْعًا وَکَرْهًا وَإِلَیْهِ یُرْجَعُونَ (آل عمران ـ 83)

آیا جز دین خدا را مى‏جویند با آنکه هر که در آسمان ها و زمین است ‏خواه و ناخواه سر به فرمان او نهاده است و به سوى او بازگردانیده مى ‏شوید.

نکات اجمالی:

موجودات آسمان‏ ها و زمین، همگى تسلیم خدایند. حتّى اگر در حال عادّى این سر سپردگى را کتمانکنند، در حال احساس خطر به ناچار به او دل مى ‏سپارند.

مومنان با میل و رغبت تسلیم او هستند، ولى همگان در زمان احساس خطر یا مرگ یا مغلوب شدن در جنگ و یا درماندن در استدلال، تسلیم او مى‏شوند.

همه ذرّات عالم، از کوچک‏ ترین اتم تا بزرگ ‏ترین کرات، همه تابع همان قانونى هستند که خداوند بر آنها حاکم کرده است و هر لحظه مى‏تواند آن را تغییر دهد.

امام صادق علیه السلام در مورد این آیه فرمودند: زمانى که قائم علیه السلام قیام کند، تمام سرزمین ‏ها شهادت «لا إله الا الله و محمد رسول الله» سر خواهند داد. (تفسیر عیّاشى، ج 1، ص 183)

پیام ‏های آیه:

1ـ انتخاب راه غیر خدا، با حرکت هستى سازگار نیست. «أَ فَغَیْرَ دِینِ اللَّهِ یَبْغُونَ وَ لَهُ أَسْلَمَ»

2ـ حقیقت دین، تسلیم است. «أَ فَغَیْرَ دِینِ اللَّهِ یَبْغُونَ وَ لَهُ أَسْلَمَ ...»

3ـ انسان، دائماً در جستجوى راه و روشى است و گرایش به مکتب در نهاد او قرار دارد. (جمله «یَبْغُونَ» دلالت بر خواست و تمایل دائمى دارد.)

4ـ اگر هستى تسلیم اوست، چرا ما تسلیم نباشیم؟ «لَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ»

5ـ در آسمان‏ ها موجودات با شعور هستند. «مَنْ فِی السَّماواتِ» (پیامبر صلى اللَّه علیه و آله فرمودند: مراد از «مَنْ فِی السَّماواتِ» ملائکه مى ‏باشند. درّ المنثور، ج 2، ص 254)

6ـ اگر پایان کار ما اوست، چرا از همان اوّل رو به سوى او نکنیم؟ «إِلَیْهِ یُرْجَعُونَ»

قُلْ آمَنَّا بِاللّهِ وَمَا أُنزِلَ عَلَیْنَا وَمَا أُنزِلَ عَلَى إِبْرَاهِیمَ وَإِسْمَاعِیلَ وَإِسْحَاقَ وَیَعْقُوبَ وَالأَسْبَاطِ وَمَا أُوتِیَ مُوسَى وَعِیسَى وَالنَّبِیُّونَ مِن رَّبِّهِمْ لاَ نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِّنْهُمْ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ (آل عمران ـ 84)

بگو به خدا و آنچه بر ما نازل شده و آنچه بر ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و اسباط نازل گردیده و آنچه به موسى و عیسى و انبیاى [دیگر] از جانب پروردگارشان داده شده گرویدیم و میان هیچ یک از آنان فرق نمى‏گذاریم و ما او را فرمانبرداریم.

پیام ‏های آیه:

1ـ ایمان خود را اظهار کنید. «قُلْ»

2ـ ایمان به انبیاء، در کنار ایمان به خداوند است. «آمَنَّا بِاللَّهِ وَ ما أُنْزِلَ»، «وَ النَّبِیُّونَ»

3ـ خدمات پیشینیان را نادیده نگیریم. «وَ ما أُنْزِلَ عَلى‏ إِبْراهِیمَ»، «وَ ما أُوتِیَ مُوسى‏»

4ـ آمدن انبیاء، جلوه‏اى از ربوبیّت الهى است. «وَ النَّبِیُّونَ مِنْ رَبِّهِمْ»

5ـ دین و هدایت الهى، همواره همراه بشر بوده است. انبیا همچون معلّمان یک مدرسه‏اند که به طور زنجیره‏اى مأمورارشاد مردم هستند. «إِبْراهِیمَ وَ إِسْماعِیلَ»

6ـ تمام انبیاء، داراى هدف واحد هستند. «لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ»

7ـ برترى بعضى از انبیاء بر برخى دیگر «فَضَّلْنا بَعْضَ النَّبِیِّینَ عَلى‏ بَعْضٍ» (اسراء، 55) هرگز مانع ایمان ما به همه‏ى آنها نیست. «لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ»

8ـ پیامبر اسلام، با اظهار ایمان خود به سایر انبیاء، پیروان آنها را به وحدت دعوت مى‏ کند. «لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ»

9ـ پیامبر اسلام، تسلیم مطلق حقّ است. «نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ»

10ـ کسى که میان انبیاء فرق بگذارد، در حقیقت تسلیم خدا نیست. «لا نُفَرِّقُ»، «نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ»

11ـ مومنان، هماهنگ با تمام موجودات، تسلیم خدا هستند. «لَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ»، «وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ»

وَمَن یَبْتَغِ غَیْرَ الإِسْلاَمِ دِینًا فَلَن یُقْبَلَ مِنْهُ وَهُوَ فِی الآخِرَةِ مِنَ الْخَاسِرِینَ (آل عمران ـ 85)

و هر که جز اسلام دینى [دیگر] جوید هرگز از وى پذیرفته نشود و وى در آخرت از زیانکاران است.

نکات اجمالی :

از جمله‏ى «یَبْتَغِ»، استفاده مى ‏شود که مراد آیه، کسانى هستند که اسلام به گوش آنها رسیده، ولى آن را رها کرده و به سراغ دیگر مکاتب رفته‏اند. این افراد در قیامت زیانکارند و دین آنها مورد پذیرش نیست.

پیام‏ های آیه:

1ـ اسلام، ناسخ همه ادیان پیشین است. «وَ مَنْ یَبْتَغِ غَیْرَ الْإِسْلامِ دِیناً فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْهُ»

2ـ رها کردن مکتبى جامع، مایه خسارتى ابدى است. «مَنْ یَبْتَغِ»، «مِنَ الْخاسِرِینَ»

3ـ آخرت، جلوه گاه خسارت ‏هاى واقعى است. «فِی الْآخِرَةِ مِنَ الْخاسِرِینَ»

4ـ انتخاب اسلام، رمز و نشانه دور اندیشى انسان است. «فِی الْآخِرَةِ مِنَ الْخاسِرِینَ»

برترین آیین الهى اسلام است‏

تاکنون بحث هاى مشروحى در آیات گذشته درباره مذاهب پیشین آمده، در این آیات بحث درباره اسلام آغاز مى ‏شود و توجه اهل کتاب و پیروان ادیان گذشته را به آن جلب مى ‏کند.

در آیه 83 قرآن مجید، اسلام را به معنى وسیعى تفسیر کرده و مى ‏گوید: تمام کسانى که در آسمان و زمینند و تمام موجوداتى که در آنها وجود دارند مسلمان‏اند یعنى در برابر فرمان او تسلیم‏اند زیرا روح اسلام همان تسلیم در برابر حق است منتها گروهى از روى اختیار (طوعاً) در برابر"قوانین تشریعى" او تسلیم‏اند و گروهى بى اختیار (کرهاً) در برابر"قوانین تکوینى" او.

در آیه 84 خداوند به پیامبر صلی الله علیه و آله (و همه پیروان او) دستور مى‏دهد که نسبت به همه تعلیمات انبیاء و پیامبران پیشین، علاوه بر آنچه را پیغمبر اسلام نازل شده ایمان داشته باشند.

و بالاخره در آیه 85 به عنوان یک نتیجه گیرى کلى مى‏ فرماید: "هر کس غیر از اسلام آیینى براى خود انتخاب کند از او پذیرفته نخواهد شد و در آخرت از زیانکاران است" .

به این ترتیب از مفهوم عام اسلام به عنوان یک اصل کلى که همان تسلیم در مقابل حق است به مفهوم خاص آن یعنى آیین اسلام منتقل مى‏ شود که نمونه کامل و اکمل آن است و مى ‏گوید: امروز جز آیین اسلام از هیچ کس پذیرفته نیست و در عین احترام به همه ادیان الهى برنامه امروز، اسلام است.

جمعى از مفسران گفته‏اند که این آیه درباره دوازده نفر از منافقان نازل شده که اظهار ایمان کرده بودند و سپس مرتد شدند و از مدینه به مکه بازگشتند آیه نازل شد و به آنها اعلام کرد که هر کس جز اسلام را بپذیرد زیانکار است. (تفسیر ابو الفتوح رازى، جلد 3، صفحه 100)

در حدیثى از پیامبر صلی الله علیه و اله مى ‏خوانیم که فرمود: روز قیامت اعمال را یک به یک (در دادگاه الهى) مى ‏آورند، هر کدام خود را معرفى مى‏ کند؛ یکى مى ‏گوید من نمازم، دیگرى مى‏ گوید من روزه‏ام و ... و سپس اسلام را مى ‏آورند و مى ‏گوید: پروردگارا! تو سلامى و من اسلام، خداوند مى‏ فرماید: ... امروز به واسطه (مخالفت با) تو مواخذه مى ‏کنم و به تو پاداش مى ‏دهم. خداوند در کتابش مى ‏فرماید: وَ مَنْ یَبْتَغِ غَیْرَ الْإِسْلامِ دِیناً فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْهُ وَ هُوَ فِی الْآخِرَةِ مِنَ الْخاسِرِینَ (تفسیر الدر المنثور، ذیل آیه مورد بحث (با تلخیص) جلد 2 صفحه 48)

بحث لغوی:

جمله "یبتغ" از ماده "ابتغاء" به معنى تلاش و کوشش است که هم در موارد شایسته و هم ناشایسته به کار مى ‏رود و در هر مورد، تابع قرائنى است که در آن مورد وجود دارد.

تشابه با آیات دیگر:

آیه 84، به غیر از یکى دو کلمه، کاملًا شبیه آیه 136 سوره بقره است.

آمنه اسفندیاری                

کارشناس ارشد علوم قرآن و حدیث